Tuesday, February 8, 2011

परसबागेत करा औषधी वनस्पतींची लागवड

अनादिकाळापासून मानव आपल्या आरोग्य संतुलनासाठी औषधी वनस्पतींचा वापर करत आला आहे. निसर्गशास्त्र आणि आयुर्वेदाच्या काही सिद्धांतानुसार मनुष्य प्राण्यास होणाऱ्या व्याधी अथवा रोग स्थानानुसार बदलत असतात. अशा या रोगांवर वापरल्या जाणाऱ्या वनस्पती त्या-त्या परिसरात उपलब्ध असतात; मात्र बऱ्याचशा वनस्पती वाढती लोकसंख्या, जंगलतोड आणि अशा कितीतरी कारणांमुळे नष्ट होत आहेत. अशा या वनस्पतींचा आरोग्य संतुलनासाठी वापर व्हावा यासाठी त्यांची आपल्या परसबागेत कमी जागेत, कमी पाण्यात लागवड करता येऊ शकते.
- डॉ. दिगंबर मोकाट

तमिळनाडू, केरळ राज्यांत परसबागेतून सहकारी पद्धतीवर आधारित औषधी आणि सुगंधी वनस्पतींची शेती केली जाते. अशा पद्धतीची "परसबाग शेती' आपल्याकडेही होऊ शकते. परसबागेमध्ये होऊ शकणाऱ्या काही औषधी आणि सुगंधी वनस्पतींची माहिती घेऊ या.

कोरफड - कुमारी, कुवारकांड या नावाने ही वनस्पती सर्वपरिचित आहे. घरगुती उपायांमध्ये डोळ्यांच्या विकारावर कोरफडीच्या रसाची पट्टी डोळ्यांवर ठेवतात. भाजल्यावर होणारी आग कमी करण्यासाठी याच्या रसाची पट्टी भाजलेल्या भागावर ठेवतात. खोकल्यावर - कोरफडीचा गर मधातून देतात. या वनस्पतीची लागवड फुटव्यापासून 60 ु 60 सें.मी. अंतराने गादीवाफ्यावर करावी.

गवती चहा - वातविकारात याचे तेल अंगास चोळल्याने ठणका कमी होतो. सर्दी-पडशावर गवती चहा, आले, तुळस व पुदिना यांचा काढा देतात. रेताड लालसर जमिनीत गवती चहा चांगला वाढतो. 90 सें.मी. अंतराने सऱ्या पाडून 60 सें.मी. अंतराने बियांपासून अथवा ठोंबापासून लागवड करावी.

गुळवेल - काविळीवर गुळवेलीचा रस मधात घालून देतात. जुलाब, पोटातील मुरडा, हगवण, कृमी या विकारात या वनस्पतीचा वापर करतात. रोगप्रतिकारक शक्ती वाढविण्यासाठी, संधिवात, मधुमेहात या वनस्पतीच्या खोडाचा वापर करतात. लागवड वेलीच्या छाट कलमाद्वारे करावी. कुंपणाच्या बाजूने किंवा मोठ्या झाडांच्या शेजारी लागवड करता येते.

चित्रक - चित्रक अग्निसारखा गरम म्हणजेच अतिविषारी आहे. पोटात देताना त्यासोबत नागरमोथा, वावडिंग यासारखी थंड औषधे द्यावीत. खरूज व चामड्याचे रोग यांवर चित्रकमूळ दूध व मीठ याच्या मलमाने जुने रोग जातात. मूळव्याधीवर चित्रकाची साल, टाकणखार, हळद आणि गूळ समभाग घेऊन वाढून मोडावर लेप करावा. कोकणात सर्वत्र कमी-जास्त प्रमाणात ही वनस्पती आढळते. परसबागेत लावताना छाट कलमाद्वारे किंवा रोपाद्वारे 2 ु 2 मीटर अंतराने 30 ु 30 ु 30 सें.मी.च्या खड्ड्यात परसबागेच्या कोपऱ्यात लागवड करावी.

वाळा - या गवतास शीतसुगंधी किंवा खस असे म्हटले जाते. मुळाचे चूर्ण थंड उत्तेजक आणि मूत्रल आहे. चूर्ण अंगाला चोळले तर थंडपणा येतो. वाळा सरबत, वाळा अत्तर आणि थंडाव्यासाठी पंखे तयार करण्यासाठी उपयोगी पडते. कोकण विभागात हे गवत चांगले वाढते. लागवड ठोंबापासून 2 ु 2 फूट अंतराने माहे जून-जुलै महिन्यांत सऱ्या पाडून एका रांगेत करावी.

शतावरी - शतावरीची मुळे औषधात वापरतात. मुळाची पावडर मूत्राशयाचे रोग, सफेद प्रदर आणि शुक्राणू वाढीसाठी उपयुक्त असते. शतावरी दूधवाढीसाठी अति उत्तम समजली जाते. तसेच ती मधुर, शीत, कडू, अग्निदीपक व बलकारक आहे. शतावरीची लागवड ओळीने 1 ु 1 मी. अंतराने सऱ्या पाडून करावी. लागवड बियांपासून रोपे करून किंवा कंदाने करता येते.

कोष्ठ - याचे चूर्ण गरम पाण्यात भिजवून डोक्‍यास लावावे. केस स्वच्छ होतात. खरूज, गजकर्ण यावर याचे चूर्ण तेलात मिसळून लावावे. कोष्ठ पावडर मधात दिल्यास ताप, खोकला, दमा यावर फायदा होतो.

ब्राह्मी - ब्राह्मी रस आणि त्याच्या दहापट तेल एकत्र करून सिद्ध केलेले तेल डोक्‍यास लावण्यासाठी श्रेष्ठ आहे. यामुळे मेंदू थंड राहतो. स्मृती वाढते व केसांची वाढ चांगली होते. पानाचे पोटीस कफ पातळ होण्याकरिता उपयुक्त आहे. फुटव्यापासून लागवड केली जाते. या वनस्पतीस पाणथळ जमीन चांगली मानवते.

माका - केस काळे होण्यासाठी आणि वाढविण्यासाठी ब्राह्मी, माक्‍याचा रस आणि तिळाचे तेल उकळून सिद्ध केलेले तेल रोज डोक्‍यास लावतात. काविळीवर - माक्‍याचा रस, मिरेपूड घालून देतात. भाजलेल्यावर माका व काळी तुळस यांच्या पाल्याचा रस काढून लावावा. कफ-वात कमी करण्यासाठी, कातडीच्या रोगावर, सुजेवर, रक्तप्रवाह या विकारावर या वनस्पतींचा उपयोग मोठ्या प्रमाणात केला जातो. बियांपासून लागवड 45 ु 30 सें.मी. अंतराने गादी वाफ्यावर करावी.

सदाफुली - मूत्रविकार, हगवण थांबविणे, पांढऱ्यापेशी वाढविणे, जखम बरी करणे, मधुमेह, कर्करोग इत्यादी विकारांत ही वनस्पती वापरली जाते. कॅन्सरमध्ये यांच्या मुळांचा आणि पानांचा उपयोग करतात. मधुमेह, वाढलेले ब्लडप्रेशर व हृदयरोग यावर याची पाने रात्री पाण्यात भिजत ठेवावी व 12 तासांनी ते पाणी पितात. परसबागेत रोपापासून 45 ु 30 सें.मी. अंतराने लागवड करावी. लागवड जून-जुलै महिन्यांत करावी.

सर्पगंधा - 30 प्रकारचे रासायनिक घटक या वनस्पतीत आढळतात. रक्तदाब कमी करण्यासाठी सर्पगंधा फार प्रसिद्ध आहे. त्यामुळे रक्तवाहिन्या शिथिल होतात. अभिवृद्धी बियांपासून, खोडापासून किंवा मुळांपासून करता येते. लागवड 30 ु 30 सें.मी. अंतरावर करावी.

अडुळसा - वॅसिसीन हे रासायनिक गुणद्रव्य या वनस्पतीत असते. त्यामुळे खोकला, घशाचे आजार, कफाचा विकार, दमा या रोगांवर रामबाण म्हणून समजले जाते. तसेच संधिवात, गुडघेदुखी यावरही ही वनस्पती वापरतात. कलमाद्वारे परसबागेच्या कुंपणासाठी लागवड करावी. कलमाद्वारे 1 ु 1 मी. अंतरावर लागवड पावसाळ्यामध्ये करावी.

तुळस - आपल्याकडे तुळशीच्या विविध प्रजाती आहेत. त्यामध्ये श्‍वेत तुळस, सब्जा, रानतुळस, तापमारी तुळस, मुत्री तुळस, माळी तुळस, अजगंधा तुळस यांचा समावेश होतो. कफाच्या तापावर - तुळशीचा रस देतात. उचकीवर तुळशीचा रस थोडा मध घालून देतात. पोटदुखीवर - तुळशीचा रस थोडा लिंबाचा रस घालून घेतात. दम्यावर - तुळशीचा रस खडीसाखरेची पूड किंवा मध घालून घेतात. कोरड्या खोकल्यातही तुळशीचा रस आल्याच्या रसातून घेतात. बियांद्वारे किंवा रोपांपासून लागवड 50 ु 30 सें.मी. अंतराने करावी.

निर्गुंडी - निर्गुंडीचा पाला ऊन करून सुजेवर बांधावा. शक्ती येण्यासाठी निर्गुंडीच्या मुळीचा दुधात काढा करून घेतात. वातव्याधीवर निर्गुंडीचा पाला पाण्यात टाकून उकडावा. त्याच्या वाफेवर मिठाची पुरचुंडी गरम करून शेक देतात. सर्दी-पडसे, सांधेदुखी यावर निर्गुंडीचा पाला उपयुक्त आहे. मुरगळण्यावर याच्या पाल्याचे आणि तांबट मातीने शेकतात आणि लेप देतात. या वनस्पतीची लागवड परसबागेच्या कुंपणाला करावी. खोडाच्या कलमाने 1 ु 1 मीटर अंतराने जून-जुलै महिन्यांत करावी.

वेखंड - भूक लागत नसल्यास - वेखंडाची पूड मधातून देतात. लघवी साफ होण्यासाठी - वेखंडाची पूड दूध-साखरेबरोबर द्यावी. बुद्धी वाढविण्यासाठी, तापावर आणि व्रण किंवा जखम भरून येण्यासाठी या वनस्पतीचा वापर केला जातो. उत्तम निचरा होणारी जमीन या वनस्पतीस चांगली मानवते. 30 ु 30 सें.मी. अंतरावर कंदाने लागवड करावी.

मेंदी - या वनस्पतीची परसबागेच्या कुंपणासाठी लागवड करतात. या वनस्पतींची लागवड बियांद्वारे किंवा छाट कलमांद्वारे केली जाते. लागवड 30 ु 30 सें.मी. अंतराने पावसाळ्यात करावी. या वनस्पतीच्या सालीचा आणि पानांचा उपयोग काविळीवर केला जातो. तसेच साल वाटून जुनाट चामडी रोगावर देतात. संधिवातामध्ये मेंदीची पाने बारीक वाटून त्याचा लेप सांध्यावर लावतात.

जास्वंद - जास्वंदीची फुले आणि मूळ गर्भातील अडचणी, वीर्यातील व्याधी, पोटातील कृमी, स्त्री-पुरुष जननेंद्रियांची व्याधी यावर फार उपयुक्त आहे. तुपात तळलेल्या कळ्या स्त्रियांचा अधिक मासिक स्रावांवर नियंत्रण ठेवते. फुले बलवर्धक, बुद्धिवर्धक, रक्तस्तंभन करणारी आहे. जास्वंद जेलीचा केसांच्या संबंधित तक्रारीवर वापर केला जातो. लागवड छाट कलमाने 2 ु 2 मीटर अंतराने लागवड करावी.

पिंपळी - या वेलीची फळे आणि मुळ्या औषधासाठी वापरतात. पिंपळीचा अर्क उत्तेजक, वायुसारक, स्वास्थ्यकारी, शक्तिवर्धक, कामोत्तेजक, कृमिनाशक व गर्भाशय स्राव रोधक आहे. खोकला आणि दमा या विकारावर अतिशय गुणकारी आहे. चूर्ण मधात मिसळून घेतल्यास खोकला बरा होतो. या वनस्पतीची लागवड छाट कलमाद्वारे केली जाते. 30 सें.मी. लांबीचे छाट वापरून 30 ु 30 सें.मी. अंतरावर पावसाळ्याचे सुरवातीस लागवड करावी.

कडुनिंब - या वनस्पतींचे सर्व भाग औषधांमध्ये वापरले जातात. खोडाची साल कृमिनाशक आहे. कातडीच्या रोगावर पानांच्या रसाचा वापर करतात. दंतविकार, हिरड्यामधून पू येणे, वास येणे, श्‍वासाची दुर्गंधी या व्याधी बऱ्या करण्यासाठी या वनस्पतींचा वापर केला जातो. ही वनस्पती वृक्षवर्गीय असल्याने परसबागेत कुंपणाच्या बाजूने लागवड करावी. या वनस्पतीस पाणी खूप कमी लागते. त्यामुळे पावसाळ्यात निचरा होईल, असे पाहावे. लागवड 1 ु 1 ु 1 फुटाचे खड्डे करून रोपापासून 7 ु 7 मी. अंतरावर करावी.

आवळा - "क' जीवनसत्त्वाने परिपूर्ण असलेल्या या वनस्पतीच्या फळांचा उपयोग मोठ्या प्रमाणात आयुर्वेदिक औषधात केला जातो. ताप, कावीळ, आम्लपित्त, हगवण, मधुमेह या विकारांवर आवळा उपयुक्त आहे. आयुर्मान वाढविण्यासाठी या वनस्पतींची फळे खावीत. लागवड रोपापासून अथवा कलमाद्वारे होते. कांचन, बनारसी, एनए-7, एनए-10, कृष्णा या आवळ्याच्या जातींची लागवड 5 ु 5 मीटर अंतरावर 1 ु 1 ु 1 फूट आकाराचे खड्डे घेऊन करावी.

- 02358-282717
औषधी वनस्पती माहिती केंद्र, वनशास्त्र महाविद्यालय, दापोली, जि. रत्नागिरी

6 comments:

  1. लागवड करण्यास उत्सुक आहे माहीती द्यावी

    ReplyDelete
  2. लागवड करण्यास उत्सुक आहे माहीती द्यावी

    ReplyDelete
  3. गुळवेल लागवड कशी करतात. परसबागेत करता येईल का?

    ReplyDelete
  4. 01कमी पाण्याचे प्रमाण असलेल्या ठीकाणी कोणते उत्पादन घ्यावे याची यादी मिळाली तर बरे होईल तसेच त्या उत्पादन असलेले मार्केट।
    02 विभाग आहे कणकवली,talere
    03 वावडिंग ची शेती कमी पाण्यात करता येते का?
    04 26 गुंठे सपाट शेती कोणते उत्पादन घेऊ शकतो?
    05 9422055274 आणि abhay197437@gmail. com वर संपर्क करावा।
    धन्यवाद

    ReplyDelete
  5. मी मेठ्या प्रमाणात लागवड करू ईच्छीतो माहीती व सहकार्य मीळावे ही ईच्छा..
    मो. नं 9822532071

    ReplyDelete
  6. जास्वंदाच्या झाडाला काळ्या मुंग्या लागल्या आहेत त्यावर उपाय सांगा.

    ReplyDelete